Εξόρυξη αντιμονίου (stibium, SB): Κίνδυνοι και επιπτώσεις στο περιβάλλον, τη Δημόσια Υγεία και την τοπική οικονομία
Δανιήλ Σεργκελίδης , Κυριάκος Αρίκας , Σαράντης Δημητριάδης
(1) Αφυπηρετήσας Καθηγητής του Εργαστηρίου Υγιεινής Τροφίμων – Κτηνιατρικής Δημόσιας Υγείας, Τμήμα Κτηνιατρικής, Α.Π.Θ.
(2) Αφυπηρετήσας Υφηγητής του Ινστιτούτου Ορυκτολογίας-Πετρογραφίας του Πανεπιστημίου Αμβούργου Γερμανίας
(3) Ομότιμος Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας του Α.Π.Θ.
Πρόλογος
Κατά τους τελευταίους μήνες γίνονται συχνές δηλώσεις κυβερνητικών παραγόντων, καθώς
και εκτενής αναφορά και συζητήσεις στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς και στον έντυπο
και ηλεκτρονικό τύπο για την πρόθεση της Κυβέρνησης να προχωρήσει στην εξόρυξη
διάφορων στρατηγικών μετάλλων (π.χ. γάλλιο, γερμάνιο και αντιμόνιο) από διάφορες
γεωγραφικές περιοχές της χώρας μας. Μεταξύ αυτών των περιοχών αναφέρεται και η
περιοχή του Καλλυντηρίου Ροδόπης για την εξόρυξη αντιμονίου. Παράλληλα όμως έχει
ξεκινήσει και ένας κύκλος αντιπαράθεσης της τοπικής κοινωνίας της Χίου σχετικά με την
εξόρυξη του αντιμονίου στην περιοχή της Κεράμου. Η κοινωνία της Χίου έχει βιώσει στο
παρελθόν αρνητικές εμπειρίες από την εξόρυξη αντιμονίου και υφίσταται ακόμη τις
επιπτώσεις από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και τους κινδύνους για τη Δημόσια
Υγεία. Οι αμφιλεγόμενες δηλώσεις σχετικά με το ενδιαφέρον εξόρυξης αντιμονίου στο
Καλλυντήρι Ροδόπης, προκάλεσαν ανησυχία στην τοπική κοινωνία της Θράκης και
ενδιαφέρον για ενημέρωση σχετικά με το θέμα αυτό που αφορά άμεσα της υγεία τους. Στο
πλαίσιο της ενημέρωσης των πολιτών της Θράκης, στην παρούσα εισήγηση αναπτύσσονται
ορισμένα βασικά επιστημονικά στοιχεία για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον και στη Δημόσια
Υγεία από τις σχεδιαζόμενες εκμεταλλεύσεις αντιμονίου στο Καλλυντήρι.
1. Γενικές πληροφορίες
1.1 Χρήσεις αντιμονίου
Οι χρήσεις του αντιμονίου (Sb) είναι οι εξής: επιβραδυντικό φλόγας, καταλύτης στην
παραγωγή πλαστικών, συστατικό χρωστικών ουσιών, πρόσθετο σε γυάλινα και κεραμικά
σκεύη, πυρομαχικά, πυροτεχνήματα, συστατικό σε κράματα για μπαταρίες μηχανοκίνητων
οχημάτων, ηλιακών πάνελ και συγκόλλησης, φυτοφάρμακα.
1.2 Κοιτάσματα αντιμονίου
Η εμφάνισή του σε μεταλλουργικές πρώτες ύλες έχει τη μορφή διαφόρων ορυκτών
αντιμονίου με σημαντικότερο το θειούχο αντιμόνιο (Sb2S3) το οποίο ονομάζεται αντιμονίτης
ή στιμπνίτης. Το παγκόσμιο απόθεμα αντιμονίου ανέρχεται περίπου σε 2 εκατομμύρια
τόνους. Η ετήσια παραγωγή του κυμαίνεται από 150 έως 160 χιλιάδες τόνους. Σύμφωνα με
πρόσφατη έκθεση, σχεδόν το 80% της παραγωγής του πραγματοποιείται στην Κίνα, τη Ρωσία
και τη Βολιβία. Μέχρι το 2020, η Κίνα ήταν ο κορυφαίος παραγωγός Sb παγκοσμίως,
εξορύσσοντας σχεδόν 80.000 μετρικούς τόνους, και η Ρωσία ο δεύτερος υψηλότερος.
Στην Ελλάδα το αντιμόνιο εντοπίζεται με τη μορφή αντιμονίτη κυρίως μέσα σε χαλαζιακές
φλέβες. Μία από τις σημαντικότερες εμφανίσεις αποτελεί το επιθερμικό σύστημα χαμηλής
θείωσης στο Καλλυντήρι του Νομού Ροδόπης εντός Δημόσιου Μεταλλευτικού Χώρου (ΔΜΧ), στην περιοχή της Κεράμου στην Χίο (εντός ΔΜΧ) και στα Ριζανά, στην περιοχή των Κρουσίων νοτίως της λίμνης Κερκίνης του νομού Κιλκίς.
1.3 Πηγές μόλυνσης
Το Sb είναι ένα στοιχείο πρόσμειξης που συναντάται όλο και περισσότερο στις βιομηχανίες
επεξεργασίας ορυκτών μεταλλουργίας χρυσού, χαλκού και μόλυβδου. Κατά τη διάρκεια της
επεξεργασίας αυτών των μετάλλων το Sb κινητοποιείται καταλήγοντας στα στερεά απόβλητα
κατεργασίας ή στα υγρά λύματα. Αυτό είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο, δεδομένου ότι το Sb
ανήκει στην ίδια χημική ομάδα και έχει συγκρίσιμη τοξικότητα με το αρσενικό. Τα δύο αυτά
στοιχεία έχουν σοβαρές αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ιδίως μέσω των
βιομηχανικών λυμάτων και κατά την επεξεργασίας τους.
Το Sb απελευθερώνεται σε εδάφη και υδάτινα περιβάλλοντα από διάφορες πηγές, όπως την
αποσάθρωση θειούχων μεταλλευμάτων, την έκπλυση από απόβλητα εξόρυξης και άλλες
ανθρωπογενείς δραστηριότητες όπως η τήξη μετάλλων ακόμη και η σκοποβολή.
Η κύρια πηγή της επικίνδυνης μορφής του Sb [το Sb(V)] προέρχεται κυρίως από βιομηχανικές δραστηριότητες (εξόρυξη μετάλλων και φαρμακευτική παραγωγή). Άλλες πηγές περιλαμβάνουν την ιλύ καθαρισμού λυμάτων, τις εκπομπές οχημάτων, την έκπλυση
πλαστικών απόβλητων, τα απόβλητα εξόρυξης και τις βιομηχανικές χωματερές, την άμεση
διείσδυση στραγγισμάτων από διάθεση στερεών αποβλήτων ή ηλεκτρονικών αποβλήτων σε
χώρους υγειονομικής ταφής. Μεγάλη πηγή μόλυνσης αποτελούν τα εγκαταλειμμένα
ορυχεία Sb με μη διαχειριζόμενα απόβλητα, καθώς και ορυχεία άλλων μετάλλων στα
οποία δεν εξορύσσεται Sb αλλά αποτελεί άχρηστο παράγωγο μαζί με το αρσενικό.
Επιπλέον, οι βροχοπτώσεις μπορούν να επιτρέψουν την κινητοποίηση του Sb στο έδαφος,
στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα, γεγονός που υποβαθμίζει την ποιότητα των υδάτων,
εισάγει ρύπους στα καλλιεργητικά εδάφη και εν τέλει στην τροφική αλυσίδα. Αυτό συμβαίνει
γιατί τα φυτά των βοσκοτόπων και οι γεωργικές καλλιέργειες συσσωρεύουν σε μη ασφαλή
επίπεδα βαρέα μέταλλα από τα μολυσμένα εδάφη πλησίον των ορυχείων.
1.4 Παρουσία στο έδαφος και τα νερά
Η μέγιστη αποδεκτή συγκέντρωση του Sb στο πόσιμο νερό στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 5
μg/L, ενώ σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) είναι 20 μg/L στο πόσιμο νερό και 36 mg/kg στο έδαφος. Κοντά στη μεγαλύτερη περιοχή εξόρυξης Sb στον κόσμο, στην επαρχία Hunan της Κίνας, οι συγκεντρώσεις Sb σε εδάφη εξόρυξης κυμαίνονται από 101 έως 5.045 mg/kg και από 17 έως 288 μg/L σε δείγματα νερού. Στην επαρχία Extremadura της Ισπανίας, οι συγκεντρώσεις Sb σε τρεις εγκαταλελειμμένες περιοχές εξόρυξης Sb κυμαίνονται από 225 έως 2.449 mg/kg και σε αντίστοιχη περιοχή στη Σκωτία 783 μg/L.
1.5 Συμπεριφορά
Το αντιμόνιο και το αρσενικό θεωρείται ότι έχουν επίσης παρόμοιες γεωχημικές ιδιότητες,
όπως είναι η κατανομή μεταξύ του νερού του ποταμού, των ιζημάτων του και τον τρόπο
μεταφοράς του στο νερό.
1.6 Τοξικότητα αντιμονίου
Το Sb ταξινομείται ως ρύπος προτεραιότητας τόσο από την Υπηρεσία Προστασίας του
Περιβάλλοντος των ΗΠΑ (USEPA) όσο και από το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ).
Η τοξικότητα του αντιμονίου είναι πολύ μεγάλη (10 φορές μεγαλύτερη από αυτήν του
μόλυβδου). Η υψηλή συγκέντρωση Sb στο έδαφος ή στα ιζήματα είναι τοξική για τα
οικοσυστήματα και δυνητικά επηρεάζει την ανθρώπινη υγεία μέσω της συσσώρευσης στην
τροφική αλυσίδα. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγεία (WHO), το Εθνικό
Τοξικολογικό Πρόγραμμα (NTP) του Υπουργείου Υγείας και Ανθρώπινων Υποθέσεων των
ΗΠΑ και ο Διεθνής Οργανισμός Έρευνας για τον Καρκίνο (IARC), έχει καρκινογόνο δράση
και είναι υπεύθυνο για αναπνευστικές, καρδιολογικές, γαστρεντερικές και δερματολογικές
ασθένειες. Μόλις οι ενώσεις του αντιμονίου εισέλθουν στο σώμα των ανθρώπων και των
ζώων, είτε με άμεση έκθεση (εισπνοή ή κατάποση) είτε με έμμεση (μέσω της τροφικής
αλυσίδας), οι ενώσεις αντιδρούν με σουλφυδρύλια στους ιστούς, οδηγώντας σε κυτταρική
υποξία η οποία αναστέλλει την ενζυμική δράση και διαταράσσει την κυτταρική ιοντική
ισορροπία. Αυτές οι δυσμενείς επιπτώσεις τελικά οδηγούν σε μεταβολική δυσλειτουργία,
βλάβη του νευρικού συστήματος και ζωτικών οργάνων.
1.7 Μεταλλουργία αντιμονίου
Η επεξεργασία των ορυκτών του Sb πραγματοποιείται με πολλές διαφορετικές μεθόδους και
με την επιλογή της κατάλληλης λαμβάνοντας υπ’ όψη διάφορους παράγοντες. Οι παράγοντες
αυτοί είναι η ποιότητα και ο τύπος του ορυκτού αντιμονίου στο προς επεξεργασία
μετάλλευμα, η παρουσία άλλων μετάλλων σε αυτό και ο τύπος και η ποιότητα του τελικού
προϊόντος. Όπως και οι περισσότερες επεξεργασίες ορυκτών, η επεξεργασία μεταλλεύματος
αντιμονίου αποτελείται από μια διαδοχική σειρά διαδικασιών: σύνθλιψη του
μεταλλεύματος, λείανση, βαρυτομετρικός διαχωρισμός ή κυκλωνική ροή (φυγοκέντρηση,
κυκλώνες) και επίπλευση. Το τελικό για επεξεργασία μετάλλευμα περιέχει συνήθως
αντιμονίτη μαζί με άλλα ορυκτά (π.χ. σιδηροπυρίτη, καολίνη, γύψο, χαλαζία, ασβεστίτη κ.α.).
2. Αντιμόνιο στην περιοχή του Καλλυντηρίου
2.1. Μεταλλοφορία και πηγές τοξικότητας στον Δημόσιο Μεταλλευτικό Χώρο (ΔΜΧ) του
Καλλυντηρίου
Η μεταλλοφορία του ΔΜΧ του Καλλυντηρίου είναι πολυμεταλλική (πολυμεταλλικό θειούχο
κοίτασμα). Σύμφωνα με μελέτες από Kanelopoulos et al. (2014 & 2024) πρόκειται για «Sb-PbZn-Ag-Au-Te-Μεταλλοφορία» που σχηματίστηκε από μεταμαγματικά, μεταλλοφόρα
«υδατικά θερμά» («υδροθερμικά») διαλύματα. Στο αρχικό στάδιο σχηματίστηκε
σιδηροπυρίτης (FeS2) και ακολούθησαν τα θειούχα ορυκτά γαληνίτης (PbS), σφαλερίτης (ZnS), χαλκοπυρίτης (CuFeS2), βουρνονίτης (CuPbSbS3) και στη συνέχεια τα ορυκτά του αντιμονίου (αντιμονίτης, Sb2S3) και του αρσενικού τα οποία αποτελούνται κυρίως από αρσενοπυρίτη (FeAsS) και άφθονη σανδαράχη (AsS). Η σανδαράχη (Realgar) μάλιστα έχει περιεκτικότητα 70,1% σε αρσενικό και είναι ένα εύθρυπτο ορυκτό, ευδιάλυτο στο νερό.
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η μεταλλοφορία στο Καλλυντήρι εμπεριέχει πολλά τοξικά
μεταλλικά στοιxεία: Αντιμόνιο (Sb) (βλ. επόμενο κεφάλαιο), μόλυβδο (Pb), αρσενικό (As),
ψευδάργυρο (Zn) που συνοδεύεται πάντοτε από το υπερτοξικό κάδμιο Cd, χαλκό (Cu) κ.ά. Οι εργασίες από Kanelopoulos et al. (2014 & 2024) αναφέρουν επίσης υψηλές περιεκτικότητες στα υπερτοξικά στοιχεία Τελλούριο (Te), Θάλλιο (Tl) και ιδιαίτερα σε Υδράργυρο (Hg). Είναι γνωστό ότι στη Χίο, η επιβάρυνση των πόσιμων νερών με υδράργυρο σε περιοχές μεταλλοφορίας αντιμονίου αποτελούν μεγάλο πρόβλημα στη δημόσια υγεία (βλ. επίσης επόμενο κεφάλαιο).
Σημειώνεται επίσης ότι οι εξορυκτικές και μεταλλουργικές διαδικασίες ευνοούν τις
διαβρωτικές διεργασίες που οδηγούν στην αποσάθρωση του σιδηροπυρίτη και των άλλων
θειούχων μεταλλικών ορυκτών με αποτέλεσμα την δημιουργία «Όξινης Απορροής».
Υπενθυμίζεται ότι η «όξινη απορροή» είναι ο σχηματισμός και η απορροή όξινου νερού με
μεγάλες συγκεντρώσεις τοξικών μετάλλων και οφείλεται στην οξείδωση θειούχων
μεταλλικών ορυκτών με τη δράση του νερού,του οξυγόνου και βακτηριδίων σε μεταλλεία και περιοχές με θειούχες μεταλλοφορίες. Θεωρείται το χειρότερο περιβαλλοντικό πρόβλημα που προκαλείται από τις δραστηριότητες εξόρυξης θειούχων μεταλλευμάτων και εναπόθεσης
των μεταλλουργικών τους τελμάτων.
Μεγάλη επικινδυνότητα εγκυμονούν επίσης τα εύθρυπτα και ευδιάλυτα σε νερό «θειικά
άλατα» του σιδήρου, μολύβδου και ιδιαίτερα ψευδαργύρου με ακραίες συγκεντρώσεις
καδμίου, τα οποία σχηματίζονται από τη διάβρωση σε αποθέσεις μεταλλευτικών τελμάτων
της μεταλλουργίας (παράδειγμα: μεταλλευτικά τέλματα μεταλλείου Κίρκης).
2.2. Βιοδιαθεσιμότητα και τοξικότητα του Sb στους ζώντες οργανισμούς
Λόγω της υψηλής τοξικολογικής φύσης του, η μόλυνση από Sb και η μετατόπιση μέσω του
οικοσυστήματος μπορεί να αποτελέσει σοβαρή απειλή για τους ζώντες οργανισμούς και
την ανθρώπινη υγεία. Οι περιοχές εξόρυξης αντιμονίου παράγουν μεγάλη ποσότητα
λυμάτων που περιέχουν πολύπλοκα βαρέα μέταλλα, γεγονός που αποτελεί απειλή για την
υγεία των κατοίκων και της γύρω χλωρίδας και πανίδας, και διαταράσσει την οικολογική
ισορροπία. Στις περιοχές εξόρυξης Sb, υψηλότερες συγκεντρώσεις αλάτων Sb(V) βρίσκονται
σε φυσικά υδάτινα περιβάλλοντα, τα οποία επηρεάζουν άμεσα την αλατότητα του νερού και
την ισορροπία ιόντων. Η υψηλή αλατότητα στα υδατικά συστήματα έχει δυσμενείς
επιπτώσεις στην επιβίωση των υδρόβιων οργανισμών. Αυτά τα βαρέα μέταλλα μπορούν να
μεταναστεύσουν στο περιβάλλον μέσω της ατμοσφαιρικής απόθεσης, των επιφανειακών και
υπόγειων υδάτων, μεταξύ και άλλων οδών. Μέσω της παρατεταμένης συσσώρευσης,
μπορούν να ασκήσουν ανασταλτικές επιδράσεις στις δραστηριότητες ζωής των φυτών και
των μικροοργανισμών, να συσσωρεύονται επίμονα στην τροφική αλυσίδα και να
διαταράσσουν την οικολογία του περιβάλλοντος. Τελικά, απορροφώνται στο ανθρώπινο
σώμα με διάφορα μέσα. Η υπερβολική συσσώρευση βαρέων μετάλλων στον ανθρώπινο
οργανισμό μπορεί να δημιουργήσει κινδύνους για διάφορα όργανα όπως ο εγκέφαλος, οι
πνεύμονες, τα νεφρά και το ήπαρ, καθώς επίσης βλάβη στο ανοσοποιητικό σύστημα και
καρκινογένεση.
Κατά την τελευταία περίοδο λειτουργίας του ορυχείου στην Κέραμο της Χίου (1949-1954) 40 εργαζόμενοι πέθαναν εξ αιτίας μόλυνσης από το Sb. Στην μεταλλοφορία του ορυχείου της Κεράμου εμπεριέχεται υδράργυρος (Hg) και στη Χίο έχει προκύψει μεγάλο πρόβλημα με
την επιβάρυνση του νερού σε ορισμένες περιοχές με υδράργυρο, σε τέτοιο βαθμό ώστε οι
τοπικές αρχές απαγόρεψαν την πόση νερού από το δίκτυο και οι κάτοικοι χρησιμοποιούν
μόνο εμφιαλωμένο νερό. Οι κοινωνίες αυτών των περιοχών είναι αναστατωμένες και
απορρίπτουν σθεναρά την επαναλειτουργία του συγκεκριμένου ορυχείου.
2.3 Επιπτώσεις από την εξόρυξη αντιμονίου στο Καλλυντήριο
Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα, είναι αναμενόμενο πως η εξόρυξη στο ΔΜΧ
Καλλυντηρίου θα ενέχει σοβαρούς κινδύνους για την υγεία των κατοίκων της περιοχής,
των εργαζομένων στην εξόρυξη, αλλά και ευρύτερα. Ιδιαίτερα μάλιστα λόγω της υψηλής
περιεκτικότητας σε αρσενικό και του μεγάλου κινδύνου διασποράς αντιμονίου και
αρσενικού στα επιφανειακά και υπόγεια νερά της περιοχής. Πέραν των κινδύνων για την
Δημόσια Υγεία, η μόλυνση των νερών και του εδάφους, θα καταστήσουν απαγορευτική την
καλλιέργεια φυτικών προϊόντων διατροφής και την κτηνοτροφία λόγω του κινδύνου
συσσώρευσης τοξικών μετάλλων στα φυτά και τα ζώα. Τα προβλήματα καθίστανται
πολλαπλάσια λόγω της ανταγωνιστικής χρήσης των ελάχιστων υδατικών πόρων της περιοχής από την εξόρυξη αντιμονίου, στο ήδη υφιστάμενο πρόβλημα από την λειψυδρία και τη δέσμευση μεγάλου όγκου επιφανειακών υδάτων από τη ΔΕΗ για τη λειτουργία των
εργοστασίων ηλεκτρικής ενέργειας της Κομοτηνής. Αν ληφθεί υπόψη και η καλπάζουσα
πλέον κλιματική κρίση (ήδη η μέση ετήσια θερμοκρασία του πλανήτη έχει αυξηθεί κατά 1,5
oC) που έχει ως συνέπεια την εναλλαγή μακροχρόνιας ανομβρίας με έντονα πλημμυρικά
φαινόμενα, το μέλλον της περιοχής καθίσταται ζοφερό. Σε ό,τι αφορά το όποιο αναμενόμενο
αντισταθμιστικό οικονομικό όφελος για την περιοχή και τη χώρα, γνωρίζουμε πολύ καλά
πλέον από όσα συμβαίνουν στη χώρα μας, είναι μάλλον μηδαμινό έως ανύπαρκτο, αν δεν
αφήνει, ως συνήθως, χρέη στο δημόσιο, ενώ αφήνει στην τοπική αυτοδιοίκηση τη διαχείριση
των εγκαταλειμμένων ορυχείων και τον συνεπαγόμενο κίνδυνο διάχυσης τοξικών ενώσεων
στο περιβάλλον.
2.4 Συμπεράσματα
Με βάση τα προαναφερθέντα, τη διεθνή βιβλιογραφία και εμπειρία, την ιδιαιτερότητα του
κοιτάσματος Καλλυντηρίου (υπερβολικά υψηλή περιεκτικότητα σανδαράχης που είναι το
κύριο μετάλλευμα αρσενικού, καθώς και άλλων τοξικών βαρέων μετάλλων), τις μη
αναστρέψιμες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, τους μεγάλους κινδύνους για τη Δημόσια Υγεία,
την αγροτική παραγωγή και την αυξανόμενη τουριστική δραστηριότητα, η εξόρυξη
αντιμονίου αποτελεί κάθε άλλο παρά αναπτυξιακή δραστηριότητα για τη Ροδόπη και την
ευρύτερη περιοχή της Θράκης. Αν, μάλιστα συνδυαστεί και με τον κίνδυνο της εξόρυξης
χρυσού, καθιστά σίγουρη η μετατροπή της περιοχής σε μια περιβαλλοντική δυστοπία, μια
τάφρο τοξικών αποβλήτων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την υγεία και την ευημερία των
κατοίκων.
