Το μνημείο που βρίσκεται στο λόφο έξω από την Ξυλαγανή θυμίζει τους 29 πατριώτες Ξυλαγανιώτες που συνελήφθησαν από τους Βουλγάρους στις 9 Απριλίου 1944, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν από τα μοναρχοφασιστικά στρατεύματα κατοχής.
Τα γενναία παλικάρια προδόθηκαν και συνελήφθησαν από τα Βουλγαρικά στρατεύματα και αφού βασανίστηκαν ανελέητα για τρεις μέρες και δεν υπέκυψαν στην σκληρότητα και τη βιαιότητα των Βουλγάρων, εκτελέστηκαν με τον πιο φρικτό θάνατο, βυθίζοντας στο πένθος ολόκληρη την περιοχή.
Ο Δήμος Μαρωνείας- Σαπών και ο Πολιτιστικός Όμιλος Ξυλαγανής τίμησαν τον ηρωικό θάνατο των συμπατριωτών τους με Τελετή Μνήμης των 29 Ξυλαγανιωτών που εκτελέσθηκαν από τα Βουλγαρικά Στρατεύματα Κατοχής, την 9η Απριλίου του 1944.
Εμμανουήλ Ταπατζάς Αντιπεριφερειάρχης Ροδόπης: “Μαύρη σελίδα η σημερινή ημέρα στην ιστορία αυτού του τόπου, της Ξυλαγανής, των Προσκυνητών και της Ροδόπης. H θυσία των 29 παληκαριών αποτελεί για εμάς οδηγό για αξιοπρέπεια και ήθος”.
Απόστολος Ιωάννου Δήμαρχος Μαρωνείας Σαπών: “Στο σημείο αυτό η μνήμη γίνεται χρέος και η ιστορία αποκτά φωνή, μαζευτήκαμε όπως κάθε χρόνο για να τιμήσουμε τα 29 γεννάια παληκάρια της Ξυλαγανής που στις 9 Απριλίου του 1944 πέρασαν στο πάνθεον των ηρώων της πατρίδας μας”.
Η Χρυσάνθη Σφατζίκη απόγονος του πεσόντος Μήλιου Γαβριήλ μίλησε στην τελετή μνήμης για τις δυσκολίες εκείνης της εποχής, με τους Βουλγάρους να ασκούν έντονη πολιτική αφομίωσης ανθρώπων και θεσμών με μέσα και πρακτικές που έφεραν τον τοπικό πληθυσμό στα όρια της φυσικής και πνευματικής εξόντωσης.
Στεφάνια κατέθεσαν ο δήμαρχος Μαρωνείας Σαπών Απόστολος Ιωάννου ο αντιπεριφερειάρχης Ροδόπης Εμμανουήλ Ταπατζάς ο εκπρόσωπος του βουλευτή Ροδόπης Ιλχάν Αχμέτ Δάμων Δαμιανός, εκπρόσωπος του Στρατού, της Αστυνομίας, ο δκτής Πυροσβεστικών Υπηρεσιών Ροδόπης Αθανάσιος Στράντζαλης, ο πρόεδρος του δημοτικού Συμβουλίου Μαρωνείας Σαπών, ο πρόεδρος της κοινότητας Ξυλαγανής, η πρόεδρος του Πολιτιστικού Ομίλου Ξυλαγανής.
